XÍCH ĐỒNG NAM (Rễ) (Radix Clerodendri japonici) – Dược Điển Việt Nam 5

Xích Đồng Nam (Rễ) hay Mò đỏ

Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Xích đồng nam (Clerodendrum japonicum (Thunb.) Sweet.), họ Cỏ roi ngựa (Verbenaceae).

Tên đồng nghĩa: Volkameria japonica Thunb.; Volkameria kaemperi Jacq.; Clerodendrumsquamatum Vahl; Clerodendrum kaempferi (Jacq.) Sieb. ex Steud.; Clerodendrum infortunatum auct. Non. L.

Mô tả

Rễ hình trụ, thẳng hoặc hơi cong, dài 10 cm đến 30 cm, đường kính 0,5 cm đến 2 cm và có nhiều rễ con. Mặt ngoài màu vàng xám, có những vết nhăn theo chiều dọc. Mặt cắt ngang màu vàng nhạt. Chất giòn cứng, dễ bẻ gãy, mùi thơm nhẹ, vị nhạt.

Vi phẫu

Lớp bần gồm tế bào hình chữ nhật xếp đều đặn, xếp thành hàng có nhiều chỗ bị nứt, rách. Mô mềm vỏ gồm các tế bào hình trứng, thành mỏng. Mô cứng gồm các tế bào, thành dày hóa gỗ, tụ thành đảm rải rác thành vòng bao ngoài lớp libe, trong có chứa nhiều tinh thể calci oxalat hình khối. Libe gồm các tế bào nhỏ bao ngoài lớp gỗ. Tầng phát sinh libe-gỗ gồm một hàng tế bào thành mỏng. Gỗ gồm các mạch to nhỏ khác nhau, bó gỗ xuất phát từ tâm. Trong cùng là lớp mô mềm ruột, bao gồm những tế bào hình đa giác.

Soi bột

Các hạt tinh bột tròn, đứng riêng lẻ hoặc tập trung thành các dạng kép 2, kép 3 hoặc 4. Mảnh bần màu nâu đỏ bao gồm các tế bào hình chữ nhật dài, thành mỏng. Mảnh mô mềm chứa các hạt tinh bột. Tinh thể calci oxalat hình khối đứng riêng lẻ hoặc tập trung thành từng đám trong tế bào mô cứng. Các tế bào mô cứng thành dày, đứng riêng lẻ hoặc tập trung thành đám. Mảnh mạch điểm.

Xem thêm: XÀ SÀNG (Quả) (Fructus Cnidii) – Dược Điển Việt Nam 5

Định tính

A. Lấy khoảng 5 g bột dược liệu cho vào bình nón có dung tích 100 ml, thêm 50 ml ethanol 90 % (TT). Lắc kỹ, đun trong cách thủy 10 min, lọc. Cô dịch lọc trên cách thủy đến khi còn khoảng 5 ml để làm các phản ứng sau:

Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 5 giọt acid hydrocloric (TT) và ít bột magnesi (TT), lắc đều, xuất hiện màu đỏ hồng.

Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 2 giọt dung dịch natri hydroxyd 20 % (TT), xuất hiện tủa vàng cam, tủa sẽ tan trong lượng dư thuốc thử.

Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 ml ethanol 90 % (TT), lắc đều, thêm 3 giọt dung dịch sắt (III) clorid 5 % (TT), dung dịch thu được chuyển từ xanh nhạt sang xanh đen.

B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 5.4)

Bản mỏng: Silica gel GF₂₅₄.

Dung môi khai triển: Toluen – ethyl acetat – acid formic (4 : 4 : 0,5).

Dung dịch thử: Lấy khoảng 10 g bột dược liệu, thêm 100 ml methanol (TT). Đun hồi lưu trong cách thủy 15 min. Lấy dịch chiết, lọc qua giấy lọc, cô dịch lọc trên cách thủy đến còn 5 ml để làm dịch chấm sắc ký.

Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 10 g bột rễ Xích đồng nam (mẫu chuẩn), tiến hành chiết như dung dịch thử.

Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 µl mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai, lấy bản mỏng để khô trong không khí. Quan sát sắc ký đồ dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm và hiện màu bằng hơi iod. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết cùng màu sắc và cùng giá trị R_f với các vết trên sắc ký đồ của dung địch đối chiếu.

Độ ẩm

Không quá 10,0 % (Phụ lục 9.6,1 g. 105 °C, 5 h).

Tro toàn phần

Không quá 12,0 % (Phụ lục 9.8).

Tạp chất

Không quá 2 % (Phụ lục 12.11).

Định lượng

Cân chính xác khoảng 10 g bột dược liệu (qua rây số 355) cho vào bình nón. Thêm 100 ml methanol (TT), lắc siêu âm 30 min, gạn lấy dịch chiết. Bã được chiết như trên 2 lần nữa. Gộp các dịch chiết methanol, cất thu hồi methanol dưới áp suất giảm đến còn khoảng 20 ml dịch chiết. Thêm 10 ml nước nóng, đun trong cách thủy 60 °C trong 30 min, khuấy kỹ để hòa tan. Lọc nóng qua bông, sau đó lọc tiếp qua giấy lọc gấp nếp. Lọc và tráng nhiều lần để thu dịch lọc (5 ml nước nóng/1 lần x 5 lần). Để nguội, gộp dịch lọc và dịch tráng vào bình gạn, lắc với ethyl acetat (TT) 5 lần, mỗi lần 50 ml. Gộp dịch chiết ethyl acetat, cất thu hồi dung môi dưới áp suất giảm còn khoảng 20 ml, cho dịch chiết này vào cốc đã cân bì. Bốc hơi trên cách thủy tới cắn. Sấy cắn ở 60 °C đến khối lượng không đổi, đề nguội trong bình hút ẩm 30 min rồi đem cân ngay. Tính hàm lượng cắn thu được. Hàm lượng cắn thu được phải không được ít hơn 0,2 % tính theo dược liệu khô kiệt.

Xem thêm: VỪNG ĐEN (Hạt) (Semen Sesami Nigrum) – Dược Điển Việt Nam 5

Chế biến

Rễ thu hoạch vào mùa đông, rửa sạch, phơi khô.

Bào chế

Rễ thái phiến chéo dày 2 mm đến 3 mm, sao vàng.

Bảo quản

Trong bao bì kín, tránh ẩm, để nơi khô ráo.

Tính vị, quy kinh

Vi khổ, lương, vào 2 kinh tâm, tỳ.

Công năng, chủ trị

Công năng: Thân nhiệt giải độc, khu phong trừ thấp, tiêu viêm.

Chủ trị: Thấp khớp, đau lưng, đau gối, tế bại chân tay, viêm mật, vàng da, niêm mạc mắt bị vàng thẫm, nước tiểu có sắc tố mật.

Cách dùng, liều lượng

Ngày dùng 12 g đến 16 g, dưới dạng thuốc sắc. Thường phối hợp với một số vị thuốc khác.